VALİZLE PARA TAŞIMAMAK İÇİN 500 VE 1000 TL’LİK BANKNOTLAR BASILMALI

Medyadan bir haber:

“…2025’in ilk kirazı Manisa’da hasat edildi. Üretilen kirazın kilosu 3.500 TL’den satıldı.”

Bir kilogram kirazda ortalama 150 kiraz olduğuna göre, tanesi 23 TL’ye geliyor.

Tek bir kiraz için, kâğıt para ile ödeme yaparsanız, 2 tane 10’luk banknot, 3 tane madeni “1” TL; bozuk para tercih ederseniz, 23 adet madeni “1” TL ödemeniz gerekiyor.

Bir kirazın ağırlığı ortalama 6.6 gram.

1 TL’nin darphane üretim maliyeti 3 TL…Bu durumda madeni 23 TL’nin toplam maliyeti 69TL.

Bedelini bozuk para ile ödemeye kalkarsanız, satıcının avucuna, üretim maliyeti 69 TL olan, toplam 152 gram ağırlığında 23 tane 1’er liralık madeni para saymanız gerekiyor.

Akıl almaz bir durum.

Kirazın kilosunun 3.500 TL olması, elbette çok uç bir örnek ve istisnai bir durum. Ancak bir bağ maydonozun 20 TL, bir kilo “fıstık içinin” 2.500 TL gibi rakamlarla satılması, turfanda meyve fiyatları dışında bir çok ürün için benzer astronomik fiyatların her gün pazarda veya markette karşımıza çıkabileceğini gösteriyor.

Yasal açıdan geçerli olmalarına rağmen 1 kuruş, 5 kuruş, 10 kuruş ve 25 kuruşluk madeni paralar fiilen tedavülden kalkmış durumda…Ayrıca 2025 Ocak ayı itibariyle bu paraların darphane tarafından basımlarının durdurulduğu açıklandı.

Gelelim “banknot para” cephesine…

Madeni paralarda olduğu gibi, kâğıt paralarda da, “fiziki (materyal) değerleri” ile “itibari” değerleri arasında, madeni paralardaki kadar orantısız olmasa bile hızlı bir değer erozyonu var.

Öyle ki, en büyük kupürlü banknot paramız 200 TL ile ancak lokantada bir kase çorba içilebiliyor veya kahve dükkanından 1 orta boy latte ile 2 simit alınabiliyor.

Düşük nominal değerli paralar (madeni paralar) ile yüksek nominal değerli paralar (kâğıt paralar) arasında “talep edilir olma” yönünden doğrusal bir ilişki; mevcudiyetleri yönünden ise ters bir ilişki bulunuyor. Paraya olan talep, üzerindeki değer küçüldükçe azalıyor, büyüdükçe artıyor. Mevcudiyetleri ise değerleri küçüldükçe artıyor, büyüdükçe azalıyor. Hatta belli bir kupür değerinden sonra hiç bulunmuyor.

Yüksek nominal değerli paralara (örneğin, 100 TL, 200 TL) olan talep, biraz daha fazla değer taşıdıkları için artıyor. Buna karşılık, düşük nominal değerli paraların alım gücü sembolik düzeye indiğinden, talepleri neredeyse hiç yok. Bu nedenle özellikle 50 kuruşun altındaki paralar, piyasada olsalar da talep görmedikleri için kullanılmıyorlar. Oysa, enflasyon nedeniyle yüksek nominal değerli paralara giderek artan bir talep olmasına rağmen, belli bir kupür değerinden sonra mevcut olmadıkları için, (örneğin 200 TL’nin üzerindeki banknotlar basılmadığı için) bu talep karşılanamıyor.

Böyle bir durumda, para, bir değer biriktirme ve değişim aracı olma işlevini gereği gibi yerine getirmek bir yana, doğurduğu “saklanma,” “taşınma” ve “korunma” gereği açısından, bizatihi kendisi fiziki bir yük haline geliyor.

Halen bu olumsuz sonuçları önemli ölçüde hissediyoruz. 10 bin TL gibi günlük bir ödeme için gereken 50 adet 200 TL’nin cüzdanlara sığması mümkün değil.

Önlem alınmadığı ve bu sorunlu durum devam ettiği takdirde, biraz yüklü ödemeler için çok geçmeden valizlerle para taşınması gerekeceği açık.

Türkiye’de kronikleşmiş bulunan ve halen yaşamakta olduğumuz “düşen para değeri-artan fiziki para hacmi”asimetrisinin abartılı örneklerine geçmişte dünyanın pek çok ülkesinde rastlandı:

-Weimar Almanyası (1921-1923):

Paranın değeri saatlik düştüğü için, işçiler maaşlarını günün başında nakit olarak alıyor; eşleri valizler ve sepetler içinde taşıdıkları paralarla hemen markete koşuyorlardı. Hatta bazı fırınlar, odun yerine kâğıt “Mark” yakmaya başlamışlardı.

-Zimbabve (2006–2009):

İnsanlar pazar tezgahında iken, ürünün fiyatı ödeme yapılana kadar 2-3 kat artabiliyordu. Paralar sayılmak yerine kilo ile tartılıyor; “100 Trilyon Zimbabve Doları” ile ancak bir ekmek alınabiliyordu.

-Venezuela (2016–2018):

2018’de % 1 milyonu aşan enflasyon nedeniyle, ödemelerde, para kilo ile tartılıyordu. Para ödemesi yerine, ABD doları, kripto paralar ve takas sistemi yaygınlaştı. Nitelikli mesleklerin değeri yerle bir olduğu için, doktorlar ve mühendisler karınlarını doyurabilmek için işlerini bırakıp pizzacıda çalışmaya başladılar.

Türk lirasıyla ilgili yaşadığımız hayli uyumsuz ve çarpık tablonun ortaya çıkardığı sonuçları şöyle sıralayabiliriz:

-Kupürlerin üzerindeki sayısal değerler hızla şişerken, paranın reel satın alma gücü dramatik biçimde azalıyor.

-Kayıt dışı ekonominin ve faturasız işlemlerin hacmi artıyor; düşük kupürlü nakit dolaşımı izlenemez hâle geliyor

-Yeni, yüksek kupürlü banknot veya madeni paralar tedavüle sürülmedikçe; günlük ödemelerin lojistik, taşıma zorluğu, dağıtım yükü ve operasyonel işlem maliyetleri katlanarak artıyor.

-Mevcut banknot ve madeni paraların üretim maliyetleri, temsil ettikleri nominal değerleri aşarak para basımını ekonomik açıdan sürdürülemez hale getiriyor.

Ne Yapılmalı?

Özellikle Türk Lirasına yönelik saygı ve güvenin tekrar inşa edilmesi ve para sisteminin istikrara kavuşabilmesi için;

-Şiddetle ihtiyaç duyulan 200 TL üzeri banknotlar; özellikle 500 TL, 1000 TL, belki 2.000 TL’lik banknotlar bir an önce basılmalı,

-2 TL ve 5 TL’lik madeni paralar hızla tedavüle sokulmalı,

-TCMB ve Maliye Bakanlığı, bu adımların atılması gerektiğini, şeffaf bir iletişim stratejisiyle ve rasyonel bir şekilde halka anlatmalı,

-Enflasyonla gerçek ve sürdürülebilir mücadele için para arzı kontrol edilmeli, üretim teşvik edilmeli ve kamu harcama disiplini sağlanmalıdır.

| Ulvi Saran-Karar